Жамааттык коопсуздук жөнүндө келишим уюмунун жомогу

Орусия Бирликти жана Бажы биримдигин түзүшү экономикалык маселелерден гана улам болсо, ал эми башка бирикмени пайда кылганы – Жамааттык коопсуздук келишим уюму (ЖККУ) өзүнүн саясий жана аскердик-саясий милдеттеринен улам пайда болгон. СССР кулагандан кийин, эн биринчи Жамааттык коопсуздук келишимине (КМШ) 1992-жылы 15-майда Армения, Казакстан, Кыргызстан, Россия, Тажикстан менен Өзбекстан кол койгон. 1993-жылы, ага Азербайжан, Беларусия жана Грузиянын кошулушкан. 1999-жылы алты гана өлкө – Армения, Беларус, Казакстан, Кыргызстан, Россия жана Тажикстан кийинки беш жылдык мөөнөткө келишимдин узартуу жөнүндө протоколго кол коюшкан. Азербайжан, Грузия жана Өзбекстан келишимге кол коюудан баш тарткан. 2002-жылы Россиянын демилгеси менен Жамааттык коопсуздук жөнүндө келишими башка таасирдүү эл аралык уюмдар менен салыштырууга статуска атандаштык бере тургандай, Жамааттык коопсуздук жөнүндө келишим Уюму деп аталды. ЖККнун ЖККУна аталышы, мурдагы СССРдин өлкөлөрундө айрыкча, Борбордук Азияда, Россиянын өзгөчө абалын бекемдетти. Мындан тышкары, региондун өлкөлөру учун  ЖККУнун курамында турганы тышкы оюнчулар айрыкча, Америка Кошмо Штаттары менен мамилелешүүдө кандайдыр бир катуураак позицияда турушат.

Мисалы, 2005-жылы Анжиянда болгон нааразылыктарга Өзбекстан президенти Ислам Каримов ырайымсыз бөгөт койгону үчүн АКШ тарабынан олуттуу сынга алынган эле, андан сон президент АКШ менен байланышын азайтып жана  «таарынычын» көрсөтуп, ЖККУга кирген.

Кыргызстандын ниети бул жерде да ачык-айкын. 2015-жылы июлда АКШнын Мамлекеттик департаментинин аны адам укуктарын коргоо үчүн жылдык сыйлыгын, 2010-жылы болуп өткөн кагылышуулардан кийин,  өмүр бою эркинен ажыратылган бир өзбек улутундагы укук коргоочуга берилген. АКШ бийлигинин бул чечими 1993-жылдан бери күчүндө болгон Кыргызстан менен Америка Кошмо Штаттарынын ортосундагы кызматташтык боюнча эки тараптуу келишимдин токтотулушуна алып келди. Аскаровко сыйлыктын тартуулашы, Бишкектин оорулуу темасын козгоду; кыргыз элинин көбу бул ички маселеде Вашингтон өзбек азчылыктын тарабында болду деп ишенет. АКШ менен кыргыз бийлигинин тутулушу Афганстандагы НАТОнун аскердик катышуусунун кыскарышына жана Батыштын Борбор Азия кызыкчылыгынын төмөндөшунө дал келген. Жөнөкөй аскердик кубаттуулугу жана коргонуу бюджетинин чакандыгы ички жана тышкы коопсуздук маселелерине аракеттенүүгө Кыргызстандын чектелген мүмкүнчүлүктөрүн эске алып, коопсуздук тармагында ачык өнөктөш Орусия бойдон калууда. «Манас» АКШ базасы жабылгандан кийин Кыргызстандагы россиялык аскер базасы оскон, ал эми азыр ал башкы башкармалыгы Москвада жайгашкан (ЖККУ) макулдашуу менен жөнгө салынат. 2015-жылы Россия Коргоо министрлиги Кыргызстандын аймагына учкучсуз учуучу башталганын жарыя кылды.

Жамааттык коопсуздук жөнүндө келишим уюмунун башкы милдеттери, анын катарында ылайык, «тынчтык ирилештирүү жана аймактык коопсуздук, жамааттык негизде көз карандысыздыкты, коргонуу, мүчө-мамлекеттердин аймактык бүтүндүгү …» болуп саналат. негизги багыттары – «эл аралык терроризм жана экстремизм, наркотик каражаттарды, психотроптук заттарды жана прекурсорлорду мыйзамсыз жүгүртүүгө, курал-жарак, трансулуттук уюшкан кылмыштуулукка, мыйзамсыз мигранттардын жана башка коркунучтарга каршы күрөшүү …». Канчалык ЖККУ ушул сыяктуу милдеттерди аткарууга жөндөмдүүлук кылат белгисиз бойдон калууда, ал уюму эч качан согуштук чыр-чатактарга катышкан эмес, наркотик сатуу өсүп жатат, ал эми мыйзамсыз мигранттардын маселеси татаалдаышууда гана болуп жатат.

2009-жылы, ЖККУ мүчө-мамлекеттер ЖККУнун тез аракеттенүүчү күчтөрүн тузуу боюнча (КСОР), анын милдети дээрлик ошол эле проблемаларды:тышкы агрессияга туруштук, терроризм жана экстремизм, адам аткезчилиги, табигый кырсыктан жапа чеккендерге каршы күрөш түзүү жөнүндө чечим кабыл алынды. КСОРдо аскерлердин жалпы саны 4 мин киши болот. Контингент оор куралдар менен жабдылган жогорку мобилдик аскер бөлүктөрүн камтыйт.

Aиа капкагын Кант(Кыргызстан) шаарында жайгашкан он учак жана он торт тик учак камтыйт. Ал эми Батыш менен мамилеси жакшыра баштаган Өзбекстан, КСОР түзүү боюнча келишимге кол койгон эмес. Ташкент, ошондой эле Казакстандын КСОРго улуттук Өзгөчө кырдаалдар, ички иштер жана чалгындоо министрлиги туташуу үчүн сунуштардан баш тарткан, ал эми Өзбекстандын аскердик делегациясы КСОРго белгилүү бир иш үчүн гана берилиши мүмкүн деп билдирди.

ЖККУга мүчө болгондун бир пайдасы, анын курамына кирген өлкөлөр, Орусиянын курал-жарак жана атайын жабдууларды ички орус баада сатып алуу болуп саналат. ЖККУга мүчө-мамлекеттер үчүн мыкты баадан тышкары, бул курал кайра даярдоону талабайт, анткени СССР мезгилинен бери Борбордук Азия кызматкерлерине белгилүү. Маселеси «СССР-Россиялык» куралдар тез эскирет.

Москва үчүн, ЖККУ СССР орус аскер объекттеринин кепилдик каралышына мүмкүнчулук берет. 

Казакстан ал маселе «Байконур» жигердүү космодрому болуп саналат, ошондой эле Сары-Шагандагы стратегиялык аба жана ракетага каршы күчтөрдүн сыноо полигону; Кыргызстанда – Ысык-Көлдө Каракол шаарындагы аба объект торпедалар сыноо базасы жана Канттагы ВВС базасы; Тажикстанда – 4-нчу базасы жана оптикалык комплекси «Окно». Алсак, Россиянын колунда ЖККУ өнөктөштөрдүн иштерине аралашкандыгы үчүн мыйзамдуу куралы болуп саналат. Кызыктуусу, ЖККУ ал жерде да курч кризистик кырдаалдар учурунда, анын көрсөтмөлөрүн, мүчө-мамлекеттердин ички иштерине кийлигишүү мүмкүнчүлүгүн берген эмес. Россия жана ЖККУ 2016-жылдын март айындагы Кыргызстан менен Өзбекстандын чек ара чыр-чатактын жүрүшүндө жана  ошондой эле 2010-жылы Кыргызстанда кагылышуу учурунда эч жардам берген эмес. Мунун баары, дагы бир жолу ушундай чыр-чатактарды алдын алуу жана аларды чечүү үчүн ЖККУнун мүмкүнчүлүктөрүнун алсыздыгын белгиледи. Орусиянын ЖККУду күчтөндүрүу үчүн жана мүчөлөр болгон өлкөлөрдүн режимдерин колдонуу үчүн юмдун мандаты ага таандык өлкөлөрдө ички туруктуулукту сактоо сунуш кылды. 2011-жылы декабрда, Жамааттык коопсуздук келишим уюмунун жыйынында «ЖККУга мүчө-мамлекеттердин өзгөчө кырдаалдарга жооп беруу жөнүндө жобону» кабыл алынган, анын турган, тагыраак айтканда, анда ички чыр-чатактар учурунда КСОР күчтөрдү жана каражаттарды тартуу мүмкүнчүлүгүн каралган.

Борбор Азиядагы орус күчтөрү тарабынан тузулгөн Эл аралык уюмдар, негизги бурушту токтотууга мүмкүн эмес – Орусиянын аймактагы таасиринин төмөндөшу.

Атүгүл бүгүнкү күндө да,  Россиянын аймактын бардык өлкөлөрү менен толук кызматташтыгы артка калып кетти. Кыязы, бул Казакстандын, Кыргызстандын жана Тажикстандын негизги багыты болуп калат.

Ошону менен бирге эле, Борбордук Азия регионунда, жаңы ыйгарым активдүү иштеп жатат. Бардык Борбордук Азия өлкөлөрүндо толук режимдин алмашуусу мүмкүн болуп саналат, ал эми бийликке толугу менен Россияны көздөй багыт алган эч кандай бир саясий келе алгбайт.

 Бул, Орусияга өзгөчө кыйынчылыктарды алып келет, Москва саясатчылардын жаш муундун арасында орусиячыл басымды бекемдөө үчүн өтө эле аз кылган. 

Жыйынтыктап жатып, ал буга чейин экинчи он жылдыгына кирген уюм, озунун максатында начар жарактуу экендигин моюнга алуу керек – анын мүчөлөрүнүн коопсуздугун камсыз кылуу боюнча. Тышкы дүйнөгө ал орус саясий бийликтин куралы катары кабыл алынат, ал эми катышуучу өлкөлөргө – Орусияга карай ырым-жырым жана арзандатылган баада Орусиядан курал алууга мүмкүнчүлүк болот. Уюмдун жоопкерчилиги ЖККУнун расмий эмес лидери Орусиянын жана негизги мүчө-мамлекеттердинде жатат.

Бул кырдаалды, өтө кеч боло электе, токтотуу керек. Жамааттык коопсуздук келишим уюму Россиянын көз карашындай абалдан чыкты, күндөлүк саммит болуп замандары өтуп кетти жана артта калды.

 

Добавить комментарий