Горбачев жокко чыгарган СССРдин ири жер калыбына келтирүү долбоору

1984-жылдын 23-октябрында, ЦК КПСС Пленумнуда Сибирдеги дарыялардын түштүко берүү үчүн программасы кабыл алынган. Долбоордун ичинде жуздогон уюмдар иштеген, 50 долбоорлоо жана изилдөө жана 100 изилдөө институттары катышкан.

 

Ал Казакстан, Тажикстан, Өзбекстан жана Түркмөнстанга Иртыш, Oби, Тобол жана башка дарыялардын дарыя агымын бөлүштүрүү жонунжо болгон. Сибирдик дарыяларды буруш идеясы менен биринчи жолу Киеаъв инженери Яков Демченко сунуш кылган. 1868-жылы, ал сунушун Орус Императорлук географиялык коомунк берген. Бирок, анын идеясын анча колдой берген жок. Адистердин ал долбоорду, 1920-жылы кайрадан талкуулап баштады, дагы бир жолу жигердүү схемаларды, суу пункттарды, көлөмүн жана берүү каттамдарын тузушту. Сунуштарды карап чыккандан кийин өкмөттүк комиссия Сибирден Аралга суу берүү боюнча бир желеги бекиткен, ал эми кийинчерээк, долбоордун экологиялык коопсуздук жөнүндө кандайдыр бир шек менен иш токтотулган.

 

1948-жылы, академик, советтик жазуучу жана географы Владимир Обручев, Иосифу Сталинге кайрылган, бирок ал бул долбоорду карап да койгон эмес. 1968-жылы, жогорку башкаруу түндүк дарыялардын агымын кайра бөлүштүрүүгө планын иштеп чыгуу үчүн мамлекеттик комиссияга пландоо боюнча Илимдер академиясынын жана башка уюмдарга буйрук берди. Андан кийин, 1976-жылы, сунушталган төрт акыркы долбоорунун бирин кабыл алып, Oби жана Иртыш агымын кайра бөлүштүрүүгө боюнча иштерди баштоо чечими кабыл алынган. Суу  Борбор Азияга узундугу 2,5 мин километрге чейин, туурасы 200 м жана чункурдугу 16 метр болгон канал аркылуу барышы керек эле. Суунун болжолдонгон жалпы көлөмү жылына 30 куб км жакын болмок.

 

РСФСР долбоорунун ийгиликтуу ишке ашкан учурда, нуктун алгачкы бөлүгүнө суунун 4,9 куб километр, Түндүк Казакстанга- 3,4 куб км, Сырдарья жана Амударьясын азыктануусуна – 16.3 куб километр, жана Өзбекстанга – 10 куб километр суу жетмек. Ташуу учурунда суу жоготуу 3 куб км түзмөк.

 

Иш чараларды 1985-жылы баштоону пландаштырган, бирок, Илимдер академиясынын беш бутактарынын эксперттик корутундулары менен байланыштуу 1984-жылы иштер 2000 жылга жылдырылган. Бир илимпоздордун тобу, Борбордук Комитетке «түндүк дарыялардын агымын бөлүшүтуруудон учураган оор кесепеттерге жөнүндө» деген кат жазган. Окумуштуулар өз кайрылуусунда долбоорун токтотууну талап кылган.

 

Жооп кылып, КПССтин Башкы катчысы Михаил Горбачевдун буйругу менен пайдалануунун натыйжалуулугун жогорулатуу маселелери боюнча эксперттик комиссия тузулгон. Натыйжада, 14-августта, 1986-жылы “Урал, Орто Азия жана Казакстанга Батыш Сибирдеги Oби менен Иртыш дарыяларынан суу өткөрүу учун узундугу  2550 км канал куруулушу” токтотулган. 

 

2000-жылы, Москванын мэри Юрий Лужков Борбор Азияга Сибирдеги дарыялардын синтезинин долбоорду тирилтиш үчүн сунуш кылды. Ал сунуш, атап айтканда, Ханты-Мансийскден, Казакстанга жана Борбордук Азиянын бир каналын куруу, ошондой эле Россия, Казакстан, Өзбекстан жана Түркмөнстан менен айыл-чарба жана өнөр жай өндүрүүчүлөрго  Oби суулардын 6-7% коломун сатууну сунуштаган. Бул долбоору, ошондой эле колдоого түшкөн эмес. Аны жогорку чыгымы жана айлана чөйрө үчүн кесепеттерин сынга алынган. Экологдордун айтымында, Сибирдин дарыяларынын бурулушу терс таасирлерди алып келиши мүмкүн, айыл чарба жана токой жерлерин, суу сактагычтардын, калктуу конуштардын жана жолдорду суу капташы мумкун. Адистер долбоордун ишке ашкан учурунда, Oби дарыясынын алабында балыктын баалуу түрлөрүн жоголуп, ошондой эле Арктика океанынын туздуулугу жогорулайт жана анын ар-дайым муздуу режими бузулат деп ишенишет.

Добавить комментарий